آسیب‌شناسی برنامه‌های تله تئاتر
فهرست مطالب :
1 نوع رویکرد مراکز به تله تئاتر
2 انتخاب یا نگارش متن
3 بازیگری
4 کارگردانی هنری
5 کارگردانی تلویزیونی
6 طراحی صحنه و دکور و گریم
7 نورپردازی
8 گریم
1ـ نوع رویکرد مراکز به تله تئاتر (نمایش تلویزیونی)
در شبکه‌های استانی، تله تئاتر به هر دلیل نسبت به سایر قالب‌های الف و ب با تعداد کمتری تولید می‌شود.
آسیب‌شناسی برنامه‌های تله تئاتر
فهرست مطالب :
1 نوع رویکرد مراکز به تله تئاتر
2 انتخاب یا نگارش متن
3 بازیگری
4 کارگردانی هنری
5 کارگردانی تلویزیونی
6 طراحی صحنه و دکور و گریم
7 نورپردازی
8 گریم
1ـ نوع رویکرد مراکز به تله تئاتر (نمایش تلویزیونی)
در شبکه‌های استانی، تله تئاتر به هر دلیل نسبت به سایر قالب‌های الف و ب با تعداد کمتری تولید می‌شود.
این مسئله معلول علت‌های مختلف است که فعلاً مورد نظر این مبحث نیست. سمت و سوی این بحث به گونه‌ای است که نوع رویکرد مراکز به تله تئاتر مورد بررسی اجمالی قرار گیرد.
برخی از مراکز, تله تئاتر را در حد ضبط سادة اجرای یک نمایش می‌دانند.
به علت سختی تولید و یا هزینه‌بر بودن تله تئاتر, بعضی شبکه‌ها ترجیح می‌دهند کمتر سراغ تولید تله تئاتر بروند و به جای آن فیلم تک قسمتی بسازند.
به لحاظ ساختاری, برخی از آثار تولید شده, بین قالب‌های مختلف مثل تله تئاتر و فیلم داستانی معلق هستند.
برخی مراکز پتانسیل لازم برای تولید اینگونه آثار را ندارند و برخی دیگر, از امکانات موجود استفادة مطلوب نمی‌کنند.
پیشنهاد :
این درست که تله تئاتر نمایش ضبط شده است اما هر نوع ضبطی قابل قبول نیست. برای ضبط حرفه‌ای یک نمایش, باید اقدامات زیر انجام شود.
ابتدا مراحل مختلف تمرین و آماده ساختن یک نمایش توسط گروه هنری, مانند همة نمایش‌های صحنه‌ای, انجام و به نقطه نهایی و عرضه برسد.
عوامل نا آشنا با امکانات فنی تلویزیون و شرایط ضبط, کاملاً توجیه شوند.
جلسات هماهنگی و مفاهمه بین کارگردان هنری، کارگردان تلویزیونی و تصویربرداران برگزار شود.
طراحی نور، دکور، گریم، تصویر با هم هماهنگ شوند.
بازیگران تمرینات لازم را انجام داده و هماهنگی‌های لازم با عوامل فنی صورت گرفته باشد.
ضبط با وسواس و دقت تمام انجام شود.
در نهایت, مونتاژ نهایی و صداگذاری با حوصله و دقت صورت پذیرد.
بدیهی است تمام توصیه‌های فوق در جهت ارتقاء کیفیت فنی و هنری کار و در خدمت ساختار دراماتیک متن انجام می‌شود. البته ناگفته نماند که در نمونه کارهای بعضی از شبکه‌های استانی, این روند حرفه‌ای طی می‌شود و نتیجة کار نیز مسلماً رضایت‌بخش است.
گرایش عمومی به ساختن فیلم‌هایی که به فیلم‌های «سینمائی ـ ویدئویی» معروف شده اند همة شبکه‌های استانی و سراسری را فرا گرفته است. به نظر می‌رسد بسیاری از دست‌اندرکاران تولید ترجیح می‌دهند وقت و انرژی و بودجة مربوط به تله تئاتر را صرف تولید فیلم‌های تک قسمتی کنند، ظاهر شأن و ضرورت تولید این فیلم‌ها بیشتر است. این استنتاج نتیجه منطقی مقایسه حجم تولیدات در این دو قالب است.
از طرف دیگر, چون بضاعت فنی و هنری و مالی شبکه‌های استانی متناسب با تولید فیلم‌های سینمائی ویدئویی نیست (در فصول قبل اشاره شد) عملاً آثار موفقی در قالب فیلم‌های سینمائی ویدئویی ساخته نمی‌شود. اتفاقاً با نگاهی کلی به فیلم‌ها و سریال‌های داستانی شبکه‌های استانی, می‌توان به این نتیجه رسید که این شبکه‌ها برای تولید نمایش‌های تلویزیونی آمادگی و ظرفیت مناسب‌تری دارند. اگر تله تئاتر با شرایط و کیفیت مطلوب تولید شود, قطعاً مورد رضایت و توجه مخاطبان نیز واقع می‌شود.
به علت عدم توجه به تمایز ساختار تله تئاتر و فیلم‌های سینمائی ویدئویی, اغلب تله تئاترها و فیلم‌های سینما ویدئویی در حوزة قالب, معلق هستند. تله تئاتر تا حدود زیادی از قواعد و ویژگی‌های تئاتر صحنه تبعیت می‌کند و فیلم ویدئویی از قواعد ساختاری آثار سینمائی بهره‌مند است. به علل مختلف که ـ برخی از آنها در این مجموعه مورد اشاره قرار گرفت ـ این تفکیک و تمایز در کارها رعایت نمی‌شود. در نتیجه، برقراری در ارتباط مخاطب با برنامه دچار اشکالاتی می‌شود. مثلاً مخاطب تئاتر و تله تئاتر توقع شلیک اسلحه در صحنه را ندارد. او به تجربه درک کرده که افکت گلوله, به معنای شلیک اسلحه است. اگر قالب یک کار در همة سکانس‌ها و بخش‌ها تله تئاتر باشد, این قاعدة تئاتری در ذهن مخاطب هدایت احساس و ارتباط او با اثر را انجام می‌دهد, اما اگر یکدستی قالب رعایت نشود, ذهن مخاطب دچار تعارض می‌شود. مثلاً در یک فیلم سینمائی شلیک گلوله بی‌کم و کاست باید نشان داده شود تا باور پذیر باشد؛ زیرا تجربة مخاطب این‌طور می‌گوید که فیلم عین واقعیت با همة ویژگی‌هایش است. از این رو تمام تکنولوژی و دستاوردهای علمی و صنعتی کشورهای پیشرفته در عرصة سینما, در خدمت واقع‌نمایی موضوع فیلم‌ها قرار می‌گیرد.
بنابراین اگر کارگردان و نویسندة تله تئاتر در تمام اجزای برنامه قائل به استقلال قالب کار خود نباشند، یا متوجه این نکته نباشند، لطمة اساسی به میزان اقبال و ارتباط مخاطبان برنامه وارد می‌گردد.
شبکه تلویزیونی استان‌هایی که در عرصه‌های مختلف فرهنگی و هنری از سابقة تاریخی درخشانی برخوردارند و دارای ظرفیت‌ها و بستر مناسب هستند، باید در امر برنامه‌سازی متکی به همین اندوخته‌های فرهنگی و معنوی باشند. انتظار می‌رود در این شبکه‌ها برنامه‌سازی تلویزیونی ـ به ویژه برنامه‌های داستانی و تله تئاتر ـ از جایگاه ممتازی برخوردار باشد و آثار قابل توجه تولید نمایند. در بعضی موارد, این توقع توسط هنرمندان و همکاران خوش ذوق و ساعی پاسخ داده شده است, ولی متأسفانه در اغلب موارد, توان بالقوه و انرژی نهفتة عظیم موجود در استان که باید منشأ اثرات مثبت فراوان در شبکه استانی گردد، مورد کم‌توجهی و غفلت واقع میشوند. جای تأسف است، استان‌هایی که قرن‌ها تغذیه کنندة فرهنگی و معنوی کل کشور و حتی منطقة خاور میانه بوده‌اند, به لحاظ تولید آثار فاخر ـ به ویژه در عرصه‌هایی نظیر تله تئاتر ـ ضعیف ظاهر شوند. بنابراین, توصیه می‌شود با برقراری ارتباط سالم و سازنده با مراکز فرهنگی و هنری دولتی و خصوصی در سطح استان, زمینة رشد و پویایی بعضی قالب‌های برنامه‌سازی نظیر تله تئاتر فراهم شود.
از طرفی در اکثر شبکه‌های استانی امکانات اولیة نسبتاً مناسبی نظیر استودیوی بزرگ، دوربین و تجهیزات جدید ضبط گردآوری شده است؛ یعنی بسترسازی و سرمایه‌گذاری فنی و سخت‌افزاری انجام شده است و اگر کمبودی هست, کمبود امکانات نرم‌افزاری است.
اما برخی مناطق کشور به هر دلیل از سابقة هنری کمتری در عرصه‌هایی نظیر نمایش برخوردارند. لذا در تشکیل گروه هنری جهت تهیه تله تأتر به ویژه تأمین و انتخاب بازیگران, توانا در مضیقه‌اند؛ این مشکلات شاید در حوزة امکانات فنی و مالی نیز مشاهده شود.
نظر به مزیت‌های تله تئاتر به عنوان یکی از رایج‌ترین قالب‌های تلویزیونی جهان، باید به کمک این مراکز شتافت. تعامل و مشارکت بین استان‌های همجوار در زمینة تولید محصولات مشترک در قالب تله تئاتر, می‌تواند موجب رشد و تعالی این نوع برنامه‌سازی در همة شبکه‌های استانی شود.
2ـ انتخاب یا نگارش متن تله‌تئاتر
در زمینة انتخاب متون تله تئاتر, آسیبهای زیر مشاهده می‌شود :
از عناصر فولکلور و بومی کمتر استفاده می‌شود.
علیرغم رفع بسیاری از محدودیت‌های اجرائی، از قابلیت‌های فنی و امکانات رسانه‌ای استفادة مطلوبی نمی‌شود.
در انتخاب موضوع, تنوع و حسن سلیقة کمتر دیده نمی‌شود.
به علت مشکلات تهیه فیلم‌های داستانی با موضوع دفاع مقدس, اکثر تله تئاترهای شبکه‌های استانی پیرامون این موضوع تولید میشوند.
پیشنهاد :
نگارش متن بر اساس افسانه‌ها، فرهنگ عامه و استفاده از زبان محلی, می‌تواند باعث افزایش رویکرد مخاطبان به این قالب برنامه‌سازی شود. برای نهادینه کردن تولید و پخش و تماشای تله تئاتر در شبکة استانی و در بین مخاطبان, استفاده از منابع فرهنگ بومی, مفید و کارساز است.
نویسنده در صحنة تئاتر محدود عمل می‌کند, چرا که او باید جهان واقعی را در قالب قواعد تئاتر و پاره‌ای نمادها در صحنه‌ای محدود و رو به تماشاگر مجسم و بازسازی نماید. در تلویزیون بسیاری از این محدودیت‌ها برداشته شده است ترکیب فضاهای واقعی با فضای صحنه‌ای به راحتی انجام می‌شود می‌تواند در مواقع لزوم چهره و حالات بازیگران را در اختیار مخاطب قرار دهد. در تلویزیون, همچنین امکانات نوری، پرده آبی، و ... همه در جهت پرو بال دادن به تخیل و قلم نویسنده فراهم شده است.
لازم است نویسنده در هنگام نگارش متن با کارگردان هنری و تلویزیونی مشاوره داشته باشد و حتی با برخی امکانات فنی آشنایی پیدا کند.
اگر متن از قبل برای اجرای صحنه‌ای نوشته شده است و توسط کارگردان یا تهیه کننده, برای تبدیل شدن به تله‌تئاتر انتخاب می‌شود, باید نکات ذکر شده توسط همکاران محترم هنگام انتخاب متن مد نظر قرار گیرد
نوعی محدودیت در انتخاب موضوعات مشاهده می‌شود که بی‌تأثیر از فضای کلی حاکم بر تئاتر و سینما و تلویزیون کشور نیست. بداعت و نوآوری، به لحاظ تکنیکی و یا موضوعی کمتر دیده می‌شود. رجوع به آثار نویسندگان برتر داخلی و خارجی، مطالعة نشریات داخلی و خارجی مرتبط با تئاتر و حضور در جشنواره‌های تئاتر و پیگیری جریان‌های موجود در مجامع فرهنگی و هنری, می‌تواند شبکه‌های استانی را با امکانات خاص این قالب هنری که بسیار هم مناسب رسانة تلویزیون است آشنا نموده و ضمناً آنها را از دنباله‌روی بی‌ثمر، شبکه‌های سراسری، باز بدارد.
موضوعات مرتبط با دفاع مقدس بسیار ارزشمندند و در این نکته هیچ شکی نیست, اما بخش عمده‌ای از دفاع مقدس رزمندگان ایرانی مثل هر جنگ دیگری, شامل شلیک، انفجار، خون‌ریزی، تخریب و حرکت و اکشن بود. معنی این حرف آن است که اتفاقاً موضوعات جنگی به اندازة‌دیگر موضوعات مناسب تبدیل شدن به تله‌تئاتر نیستند و بهتر است در قالب فیلم‌های داستانی تهیه شوند. نویسندگان برای دور زدن این محدودیت‌ها به سراغ رزمندگان بعد از جنگ می‌روند. اما پرداختن به مسائلی نظیر واکنش رزمندگان و جانبازان دوران دفاع مقدس با جامعة بعد از جنگ و مسائل اجتماعی پیرامون, به خاطر پیچیدگی‌ها و حساسیتهای خاص خود, تبدیل به آثاری کلیشه‌ای، سطحی و تکراری شده و از رزمندگان چهره‌ای متعارض با جامعه و ناهماهنگ با جریان زندگی عادی عرضه شده است. این نوع برنامه‌سازی, بیشتر به ارزش‌های دفاع مقدس لطمه می‌زند. این که چرا موضوعات مربوط به دفاع مقدس بیشتر در قالب تله تئاتر ساخته می‌شود, خود نیازمند کنکاش و آسیب‌شناسی مفصلی است, اما پیشنهاد می‌شود با استفاده از ظرفیت‌های جبهه و جنگ، مثل سنگرهای گروهی, درمانگاه‌های صحرایی، بخش تدارکات و ... موضوعات و موقعیت‌های نمایشی در بحبوحة جنگ و درگیری نوشته و پرداخته شوند, در نتیجه از ظرفیت‌های صحنة جنگ, در جهت بکارگیری و تعمیق عناصر درام, استفادة بهینه می‌شود. از طرفی, در طراحی شخصیت‌ها باید رعایت اعتدال بشود. رزمندگان از بطن مردم همین جامعه به پا خاستند, پس از همین مردم با ویژگی‌های زمینی و با همة خصوصیات مردم عادی بودند. بنابراین, بعضی از اغراق‌ها در ارائه ویژگی‌های مثبت آنان, موجب جدایی آنان از بدنه جامعه شده و امکان درک و فهم آنها برای مخاطب به ویژه نسل جوان, دشوار می‌شود.
3ـ بازیگری
مانند سایر آثار نمایشی و داستانی, بازیگری اولین عنصری است که باعث برقراری خط ارتباط بین برنامه و مخاطب می‌شود. خصوصاً در قالب برنامه‌سازی تله تئاتر, بازیگری حساسیت ویژه‌ای دارد. نظر به این‌که متن تله تئاتر متنی نمایشی است که برای اجرا در تلویزیون نگاشته می‌شود، مانند همه آثار نمایشی کیفیت اجرای بازیگران و نحوة بیان آنها و بکارگیری بازیگر اهمیت ویژه‌ای دارد, کلاً نقش و حضور بازیگر در تله تئاتر حساس‌تر از سایر قالب‌های الف و ب می‌باشد. در اینجا به پاره‌ای از آسیبهای آشکار در عرصه بازیگری آثار تله‌تئاتر پرداخته می‌شود.
برخی بازیگران آثار تله تئاتر, بر اساس اصول بازیگری در تئاتر انتخاب نمی‌شوند.
بعضی از بازیگران نسبت به رسانة تلویزیون آشنائی ندارند.
پیشنهاد
بازیگر تئاتر دارای ویژگی‌هایی است که او را نسبت به بازیگر سینما متمایز می‌کند. توانایی بیان استفاده از انرژی اعضاء بدن و صدای زیبا و رسا, از جمله اهم این ویژگی‌هاست. در برخی آثار تله تئاتر مشاهده می‌شود که بازیگران فرعی و حتی بازیگران اصلی در بیان و بازی ضعیف هستند.
بازیگران تله تئاتر حتماً باید از بین بازیگران با تجربه و آشنا به مقولة نمایش انتخاب شوند.
بازیگرانی که در فیلم‌ها و سریال‌های داستانی بازی قابل قبولی دارند, معلوم نیست در تله تئاتر نیز بازی موفقی ارائه دهند. پس در مورد سپردن نقش به بازیگران باید دقت لازم را نمود. اجرای بازی اغراق‌آمیز به معنای اجرای تئاتری نیست.
گاهی مشاهده می‌شود بازیگرانی که از تئاتر به تلویزیون دعوت شده‌اند از اقتضائات، محدودیت‌ها و امکانات رسانة تلویزیون کمتر اطلاع دارند, در نتیجه علیرغم توانایی بالا در عرصة بازیگری, بازی مطلوبی در تلویزیون ارادئه نمی‌دهند. برای این دسته از بازیگران, باید شرایط ضبط به طور آزمایشی اجرا شود تا آنها بتوانند خود را با آن هماهنگ نمایند. متذکر می‌شویم در بین آثار تله تأتر تولید شده در مراکز بازی‌های درخشان و موفق هم مشاهده می‌شود که جای امیدواری است.
سخنی با مدیران و تصمیم گیرندگان مراکز استانی :
در مورد انتخاب و جذب بازیگران ـ به ویژه برای تله تئاتر ـ باید محدودیت و حساسیت بیشتری قائل شد. در تله تئاتر فاکتورهای متنوع و جذاب آثار داستانی مثل تنوع لوکیشن، تعدد بازیگر و جلوه‌های ویژه, کمتر وجود دارد. در نتیجه, بخش اعظم بار نمایش بر دوش بازیگر است و موفقیت کار و منوط به بازی اوست.
تهیة آثار موفق تله‌تئاتر ـ چه آثار داخلی و چه خارجی ـ و نمایش آن همراه با برگزاری جلسات نقد و بررسی با حضور بازیگران با تجربه, می‌تواند در این زمینه مفید فایده باشد.
4ـ کارگردان هنری
مسئولیت اجرائی و کیفی برنامه‌های تلویزیونی ـ به ویژه برنامه‌هایی که در فضاهای استودیویی ضبط میشوند ـ بر عهدة کارگردان هنری و تلویزیونی است. با مرور آثار تله تئاتر شبکه‌های استانی به مواردی برخورد می‌شود که به عنوان آسیب یا نقطه ضعف در اکثر مراکز قابل بررسی است. موارد ذیل از این دسته از آسیبها یا نقاط ضعف است :
معمولاً انتخاب گروه هنری که وظیفة اولیة کارگردان هنری است, با کاسیت‌ها و کمبودهایی همراه است.
گاهی کنترل درستی بر کیفیت کار عوامل فنی اعمال نمی‌شود.
در بعضی آثار شرایط ضبط تلویزیونی محدودیت‌ها و امکانات مورد توجه دقیق قرار نمی‌گیرد.
مرز بین قالب بیانی تله‌تئاتر با دیگر و قالب‌ها و گونه‌های تلویزیونی مخدوش می‌شود.
پیشنهاد
ترکیب گروه هنری به لحاظ هنری و کیفی باید همگن باشد. گاهی مشاهده می‌شود بازیگران و کارگردان کار خود را به خوبی انجام می‌دهند, ولی طراحی دکور ضعیف است. یا طراحی دکور و صحنه قابل قبول است اما اجرای این بخش‌ها ضعیف صورت گرفته است. چون این عوامل بر یکدیگر تأثیر مثبت و منفی مستقیم دارند, ترکیب عوامل دست‌اندرکار امور هنری تله تئاتر باید به گونه‌ای باشد که کیفیت کار هم را خنثی نسازند. با بررسی سوابق کاری افراد همکار، می‌توان به وضعیت مناسب دست یافت. آنچه مهم است آنکه کارگردان نباید تفاوت‌ها و تمایزهای بین کار داستانی و نمایش صحنه‌ای با نمایش تلویزیونی (تله تئاتری) را نادیده بگیرد.
تشخیص اشکالات و نقاط ضعف بخش‌های هنری تله تئاتر و تلاش در جهت رفع آنها, به عهدة کارگردان است. اگر هر یک از همکاران برنامه, از نویسنده گرفته تا طراح صحنه و گریم, به هر دلیل از عهدة انجام وظیفة خود بر نیامده باشند, این کارگردان است که باید با تمام توان و امکانات خود, در صدد برطرف نمودن این نواقص همت گمارد. به ویژه, کارگردان باید تلاش خود را در خصوص رفع اشکالات متن به کار بگیرد چرا که معمولاً یکی از نقطه ضعف‌های اصلی اینگونه برنامه‌هاضعیف بودن متن از لحاظ ساختار نمایشی و شخصیت‌پردازی و دیالوگ نویسی است.
مطالعة متون موفق و انجام مشورت در زمینة مسائل مربوط به متن و سایر عناصر هنری قبل از شروع ضبط می‌تواند راهگشا باشد. هدایت درست بازیگران, به ویژه آنان که کمتر با رسانة تلویزیون آشنا هستند, به عهدة کارگردان است.
کارگردان هنری باید دانش و اطلاعات کاملی در زمینة امور فنی, به ویژه نورپردازی و کار با دوربین‌ها داشته باشد. او باید بتواند با عوامل فنی تعامل مثبت برقرار سازد. اگر کارگردان هنری در این حوزه ضعیف باشد, به نظر می‌رسد این خطر وجود دارد که تفکرات و عملکرد گروه فنی بر عملکرد کارگردان و گروه هنری غلبة ناروایی پیدا کند. در اینجا قصد ایجاد تفرقه بین گروه فنی و هنری نیست اما نباید فراموش کرد که کلیة امکانات و عوامل فنی باید در خدمت امور هنری کار قرار گیرد. بنابراین، دو بخش هنری و فنی باید با یکدیگر تعامل برقرارکنند و مکمل هم باشند.
سخنی با مدیران و تصمیم گیرندگان مراکز استانی :
کارگردان هنری تله تئاتر باید از دانش تخصص و عمق اندیشة لازم برخوردار باشد. تجسم حالات درونی شخصیت‌های نمایش و ایجاد موقعیت‌های ناب نمایشی و بهره‌گیری از عوامل و عناصر درام, نیازمند تجربه، دقت و تلاشی درخور توجه است.
در نتیجه, در گزینش کارگردان هنری تله تئاتر باید نهایت دقت لحاظ شود. اگر کارگردان هنری فردی شایسته و با کفایت باشد, می‌توان امید داشت که ضعف‌های سایر عوامل را شناسائی و مرتفع سازد. در غیر اینصورت, حتی اگر عوامل و گروه ارزشمندی در اختیار او باشد, به علت استفادة نامطلوب از امکانات در اختیار, نتیجة کار رضایت بخش نخواهد بود.
5ـ کارگردانی تلویزیونی
در اکثر برنامه‌های بررسی شده, نوع نگاه حاکم بر کارگردانی فنی، نگاهی محدود و گاهی غلط است. وظیفة کارگردان فنی صرفاً سوئیچ کردن سه دوربین به هم نیست. حتی اگر این نگاه در برنامه‌های روتین شبکه‌های پذیرفتنی باشد (که جای بحث دارد) در یک تله‌تئاتر این حداقل وظیفة کارگردان تلویزیونی است و توقعات بیشتری از او می‌رود. به طور کلی آسیبهای بارز این حوزه بررسی می‌شود :
معمولاً طراحی پلان‌ها و کادربندی متناسب با سوژه و شرایط صحنه و دکور, در خدمت ساختار درام نیست.
گاهی نوع کات استفاده شده مناسب نیست.
حرکات دوربین یا بسیار محدود است و یا مبتنی بر منطق و هماهنگ با موضوع و درام نیست.
گاهی تنظیمات دوربین‌ها با یکدیگر هماهنگ نیست.
پیشنهاد :
اندازة نماها و زوایای دوربین در کنار سایر فاکتورها, امکانی در جهت بیان زیباتر و تأثیرگذارتر موضوع و ارتقای کیفیت یک تله‌تئاتر است. حال اگر ترکیب‌بندی (کمپوزسیون) پلان یا انتخاب زاویه و نما در جهت دستیابی به بیان نکته‌ای خاص دقیق و فکر شده نباشد، این امکانات نیز به هدر رفته و گاهی خود به عواملی مزاحم و آزار دهنده تبدیل میشوند. در نتیجه، باید ترکیب‌بندی پلان‌ها با سایر اجزاء ـ مثل دکور و نور و میزانسن ـ هماهنگ باشد. زاویة دوربین باید مبتنی بر مفهوم باطنی صحنه و موقعیت نمایشی و در جهت القای حسی خاص باشد. طراحی پلان‌ها نباید به گونه‌ای باشد که میزانسن سامان یافته و هدفمند کارگردان هنری عقیم بماند. شناخت و مطالعة عوامل نمایش توسط کارگردان فنی در این رابطه مفید است. زوایای دوربین هم نباید به گونه‌ای انتخاب شوند که تقطیع و کات پلان‌ها با پرش همراه شود.
درست است که تجهیزات فنی در اختیار کارگردان فنی انجام هر نوع کات (مستقیم و غیرمستقیم) را بسیار تسهیل نموده است, اما استفاده از این امکانات باید تابع منطق و قاعده باشد. تقطیع پلان‌ها با واسطة دیزالو یا به وسیلة کات مستقیم, باید همسو با روند قصه و فضای حاکم بر صحنه باشد. این نکته‌ای مهم است که در تله‌تئاترهای بررسی شده گاهی مورد غفلت قرار می‌گیرد. همانطور که یک تدوینگر موارد کاربرد انواع کات را باید بشناسد,یک کارگردان تلویزیونی هم باید منطق و علت استفاده از انواع مختلف کات را بشناسد. مرور اصول زیبائی‌شناسی تدوین در این زمینه به کارگردان‌های تلویزیونی پیشنهاد می‌شود.
حرکات دوربین به خودی خود زیبا نیست. این حرکات وقتی در خدمت بیان هنری و مفهومی برنامه قرار می‌گیرد، باعث ارتقای کیفیت هنری و زیبائی شناختی تصاویر می‌شود. در طراحی حرکات دوربین, افراط و تفریط جایز نیست. به عبارت دیگر, بر اساس نیاز صحنه و میزانسن و تفکر کارگردان هنری باید مبادرت به طراحی و اجرای این حرکات نمود. هر حرکتی از نقطه‌ای آغاز ودر نقطه‌ای پایان می‌یابد, در نتیجه باید بین پلان قبلی و پلان بعدی آن هماهنگی لازم ـ به ویژه در مورد نحوة تقطیع و اتصال ـ بوجود آید، زیرا کات زدن پلان‌های حرکتی به سایر پلان‌ها نسبتاً سخت است و عدم توجه به این نکته, باعث ایجاد پرش حسی در مخاطب می‌شود.
سخنی با مدیران و تصمیم گیرندگان مراکز استانی :
برای ضبط یک تله تئاتر باید امکانات و عوامل کافی با مدت زمان معقول و مورد نیاز، در اختیار برنامه قرار گیرد. کارگردان و عوامل فنی باید فرصت کافی برای هماهنگی‌های لازم فنی و هنری و آمادگی ضبط برنامه را پیدا نمایند، نمی‌توان با شتابزدگی و در مهلت زمانی کم توقع کاری با کیفیت را داشت. حتی باید این امکان را فراهم نمود که اگر گروه تولید تصمیم به تکرار بخش‌هایی از کار گرفتند, مانعی بر سر راهشان نباشد.
بسیاری از اشکالات کارگردانی تلویزیونی تله‌تئاتر مراکز، مربوط به عدم تسلط برخی همکاران نسبت به اصول کارگردانی و تدوین است. به ویژه، شناخت اصول زیبائی‌شناسی مونتاژ توصیه می‌شود، چون بخش عمده‌ای از فعالیت کارگردان تلویزیونی, عملاً در حیطة تدوین صورت می‌گیرد.
سخنی با مدیران و تصمیم گیرندگان مراکز استانی :
6ـ طراحی صحنه و دکور
در مورد این عناصر در بخش‌های قبلی این نوشته آسیبها و نکاتی بیان شد. بسیاری از اشکالات و راهکارهای رفع نقاط ضعف که ذکر شده است, در مورد وضعیت این عناصر در بخش تله تئاتر نیز قابل اشاره و بررسی است. در این بخش, به برخی اشکالات عمده که بیشتر در قالب تله‌تئاتر مشاهده شده است, اشاره می‌شود.
طراحی صحنه و دکور معمولاً بر اساس امکانات و وسایل موجود صورت می‌گیرد نه بر اساس نیازهای متن.
در مواقعی که امکانات مطلوب در اختیار طراح و مجری دکور و صحنه بوده است, متأسفانه محصول این بخش در خدمت درام نیست.
بعضی مواد خام مورد استفاده, مناسب اجرای دکور تله تئاتر نیست.
ترکیب نامناسب رنگ‌ها گاهی به تنهایی نقطه ضعف اصلی دکور و صحنه است.
گاهی طراحی صحنه و دکور با سایر عوامل هماهنگ نیست.
پیشنهاد :
هر چند شبکه‌های استانی احتمالاً در تأمین بودجة کافی برای تولید تله تئاتر در مضیقه هستند, اما این دلیل نمی‌شود که برای طراحی صحنه و اجرای دکور, به سراغ وسایل اسقاطی موجود در انبار رفت و بر اساس موجودی انبار, اقدام به طرح و اجرای دکور نمود. در چنین حالتی, یکی از فاکتورهای مهم تأثیرگذاری و کیفی برنامه از دست می‌رود. در درجة اول باید فضا و مکان مناسب به لحاظ ابعاد برای اجرای دکور و ضبط برنامه در اختیار گروه برنامه‌ساز قرار گیرد و سپس بر اساس نیازهای متن و در جهت فضاسازی و ارتقاء کیفیت هنری و افزایش تأثیرگذاری برنامه, اقدام به طرح و اجرای دکور نمود. این فرایند, ناگزیز باید برای هر برنامه‌ای ـ به ویژه تله تئاتر ـ به دقت اعمال شود.
از طرف دیگر, طراح دکور باید نحوة استفادة بهینه و حداکثری از حداقل امکانات را در طرح خود بگنجاند. گاهی با استفاده از اشیاء و مواد و ابزار بسیار ساده و پیش‌پا افتاده, می‌توان به طراحی ایده‌آل رسید.
امکانات و بودجه در تعیین کیفیت یک بخش همیشه تعیین کننده نیست. درک درست از محتوا و پیام و تم (درونمایه)یک متن نمایشی, شرط اولیه و اصلی برای طراحی و اجرای یک دکور موفق است. این نکته‌ای است که گاهی مورد غفلت قرار می‌گیرد. استفاده از اشیاء پر زرق و برق یا شلوغ کردن دکور و تبدیل صحنه به یک مغازة خرازی, امتیاز مثبتی برای طراحی و اجرای دکور محسوب نمی‌شود. همانگونه که شخصیت و نحوة زندگی ما بر محیط زندگی و سکونت ما تأثیرگذار است و ما نیز متقابلاً از آن تأثیر می‌پذیریم, در یک متن نمایشی نیز این اصل در طراحی دکور و صحنه باید لحاظ شود. توجه به عناصر درام و تلاش در جهت غنی‌تر نمودن آنها, از وظایف گروه دکور و صحنه است. توجه به سبک و ژانر متن نمایشی و تطبیق دکور با فضای مورد نظر متن, از ضروریات و عملکرد این بخش است.
گاهی مشاهده می‌شود که طراح دکور به تمام ظرائف کار خود واقف بوده و طرحی مناسب جهت دکور و صحنه‌آرایی تله تئاتر تهیه نموده است, اما در مرحلة اجرا, مجری دکور از عهدة کار به خوبی برنیامده است. یکی از اشکالات اساسی در این خصوص, استفاده از مواد خام نامناسب جهت اجرای طرح دکور است. یعنی مصالح استفاده شده. یا اساساً درست انتخاب و یا درست ترکیب نشده‌اند و یا مستهلک و غیر قابل استفاده هستند. تکان خوردن دیوار، ریختگی در لته‌های یونولیتی، و انتشار صداهای آزار دهنده و نامطلوب از بعضی بخش‌های دکور, بخشی از نتایج این بی‌توجهی نسبت به انتخاب و بکارگیری مواد و مصالح نامناسب است. قطعاً فاکتور صرفه‌جویی یا شناخت کم از خواص مواد مختلف, عامل اصلی این اشکلات است که با کمی دقت، مطالعه، مشورت و هزینه, قابل حل است.
باید توجه داشت به دلیل نگاه دقیق و موشکافانة دوربین‌های تصویربرداری, انتخاب مصالح ساخت دکور در تله تئاتر در مقایسه با به تئاتر صحنه‌ای از حساسیت بیشتری برخوردار است. شاید بعضی اجراهای دکورها مناسب صحنة تئاتر باشد, اما وضعیت در استودیوی تلویزیونی متفاوت است. مجری دکور در برنامة تله تئاتر حتی باید بر تأثیر جنس اجزاء دکور بر نور و صدا هم آگاه باشد.
طراح دکور و مجری آن حتماً باید با سایر عوامل فنی مثل تصویربرداران, نورپرداز و صدابردار, هماهنگی لازم را انجام دهد تا عملکرد گروه دکور بر این بخش‌ها تأثیر منفی نگذارد. مثلاً اگر ارتقاع دکور درست تعیین نشود, شاید در حرکت بوم صدابردار یا کادربندی تصویربردار تأثیر منفی بگذارد . بنابراین, دکور باید قابلیت هماهنگ شدن با سایر بخش‌ها را داشته باشد. گاهی مشاهده می‌شود که بافت یا شکل اشیاء و پارچه‌ها برای ضبط نرمال ایجاد اشکال می‌کنند و موجب ایجاد پارازیت‌های تصویر و نور میشوند. به همین دلیل, آشنائی طراح و مجری دکور از شرایط فنی ضبط ضروری است.
در دایرة رنگ‌ها هر رنگ دارای ویژگی خاصی است که در کنار سایر رنگ‌ها این ویژگی یا تقویت می‌شود و یا تضعیف. شناخت دقیق این خصوصیات به لحاظ فیزیکی و روانشناختی برای طراحی دکور مناسب ضروری است. گاهی مشاهده می‌شود رنگ‌ها به شکلی خام و ابتدائی مورد استفاده قرار می‌گیرند و در تعارض با سایر عناصر و فاکتورهای صحنه حضور دارند.
نشانه‌شناسی, در استفادة سمبولیک (نمادین) و هدفمند از رنگ‌ها به ما کمک می‌کند. رنگ‌ها نباید در خلاف جهت مرکز توجه صحنة نمایشی قرار بگیرند و درست در لحظه‌ای که بازیگر سعی دارد تمام توجه مخاطب را به خود معطوف کند, وجود یک رنگ یا ترکیبی از رنگ‌ها در بخش دیگری از صحنه, تمام تلاش او را به هدر می‌رود, یا نوع جنس رنگ‌ها گاهی برای نورپرداز و تصویربردارایجاد مزاحمت می‌کند.
قطعاً طراح دکور و لباس به ویژه در زمینة رنگ باید به توافق و هدفی مشترک دست یابند. رنگ‌های متضاد و مکمل باید با نگاهی تحلیلی و زیبائی شناسانه مورد استفاده قرار گیرند. البته افراط در این باره صحیح نیست و در هر اقدامی باید منطق و سبک حاکم بر متن و فضای نمایش را مورد توجه نظر قرار داد.
سخنی با مدیران و تصمیم گیرندگان مراکز استانی :
ضروری است نسبت به همة بخش‌های برنامه‌ها نگاهی متعادل و متوازن داشت. هر یک از اشکالات در بخش دکور, مثل این است که مثلاً بخشی از گریم بازیگر ناقص یا کادر دوربین کج و یا این‌که بازی بازیگر ضعیف باشد همانطور که اشکالاتی از این دست پذیرفتنی نیست, در زمینة دکور هم باید حساس بود. گاهی صرفه‌جویی و اجبار گروه دکور در استفاده از مواد فرسوده و اسقاطی, موجب وارد شدن آسیبهای جدی به برنامه می‌شود و کل سرمایه‌گذاری مذکور را تهدید می‌کند. برقراری ارتباطی سازنده با سایر مراکز فرهنگی و هنری استان و ادارات و نهادهای مختلف, می‌تواند بخشی از این مشکلات راحل نماید.
ایجاد فضا و زمینة مناسب جهت استفادة بهینه و توأم با آرامش از امکانات بیشتر نیازمند توجه و برنامه‌ریزی است, نه صرف بودجه و هزینه.
7ـ نورپردازی
همة ما بارها شاهد این بوده‌ایم که نور در مجلس عروسی و عزا و در خانه و محل کار و در ساعات مختلف, متفاوت است. ما در زندگی واقعی نور محیط را متناسب با شرایط و حالات مختلف خود تغییر می‌دهیم. اما همین تجربیات ساده اما مهم و عمیق, در نورپردازی تله‌تئاتر مراکز کمتر مورد توجه همکاران گرامی قرار می‌گیرد زحمات همکاران نورپردازی در شبکه‌های استانی را نمی‌توان نادیده گرفت, اما به هر حال ضعف‌های آشکاری وجود دارد که به برخی از آنها قبلاً اشاره شده است و به بعضی دیگر پرداخته می‌شود :
معمولاً نور تخت و صرفاً روشن کننده و پر کنندة فضا است.
نور موضعی کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
نورپردازی غلط گاهی چشم را آزار می‌دهد و موجب اشکال فنی در تصویر می‌شود و یا ضعف بخش‌هایی مثل دکور و گریم را آشکار‌تر می‌کند.
پیشنهاد
با توجه به کاهش طبیعی حجم و کیفیت اکشن و جلوه‌های ویژة بصری صحنه‌ها در تله تئاتر نسبت به کارهای داستانی, باید از عوامل در اختیار در جهت بیان و تجسم جذاب‌تر و تأثیرگذارتر موضوع حداکثر استفاده را نمود. اگر این نکته مورد توجه قرار گیرد, آن وقت نور و نورپردازی صرفاً عاملی برای روشن شدن صحنه یا ضبط نرمال تصاویر نیست. کمک به فضاسازی و کشف شخصیت‌ها توسط مخاطب، ایجاد عمق میدان در دکور و صحنه، و ... تنها بخشی از قابلیت‌های نورپردازی است. زحمات بعضی از همکاران نورپرداز در شبکه‌های استانی شایان تقدیر است اما در بعضی دیگر از آثار تله تئاتر, عملاً بی‌توجهی یا کم توجهی نسبت به این امور مشاهده می‌شود. بازبینی آثار موفق داخلی و خارجی، مطالعة کتابها و نشریات تخصصی، شناخت کاربری درست از ابزار موجود و ... راهکارهایی جهت دستیابی به این هدف است.
معضلی که در اکثر کارهای استودیویی مشاهده می‌شود, عدم بکارگیری نورهای موضعی است. بعضی از همکاران ترجیح می‌دهند با نورهای عمومی, کار نورپردازی تله‌تئاتر را فیصله دهند و نورهای موضعی در طرح نور آنها جایگاهی ندارد. از طرف دیگر باید توجه داشت که چراغ‌های مخصوص نورپردازی که در سقف استودیو جاسازی شده‌اند, تنها ابزار نوردهی موجود نیست. استفاده از چراغ‌های مختلف حتی لامپ‌های تزئینی, در بسیاری از برنامه‌های تلویزیونی کاربرد یافته است. البته نباید فراموش کرد که همة این اقدامات در چارچوب مسائل فنی و در خدمت عوامل درام صورت می‌پذیرد. در این خصوص باید دست به ابتکار عمل زد.
نورپرداز باید به گونه‌ای عمل نماید که ایرادات و اشکالات بخش‌هایی نظیر دکور و گریم برجسته نشود. از طرفی over یا under چک شود بودن تصاویر موجب قطع ارتباط حسی مخاطب می‌شود. با توجه به اهمیت این نکات, نورپرداز جز در موارد ضروری و منطقی نباید از نورهای نامتعارف استفاده نماید. مثلاً در یکی از تله‌تئاترهای بسیار خوش ساخت, مشاهده شد که جهت القای فضای روانی سنگین حاکم بر شخصیت‌ها, اکثر قسمت‌های صحنه در تاریکی مطلق قرار گرفته است. شاید برای یک زمان کوتاه این طراحی نور جذاب و تأثیرگذار است اما در دراز مدت و در مدت زمان کل برنامه, موجب خستگی و ملال مخاطب و یکنواختی تصاویر می‌شود و تأثیر اولیة خود را نیز از دست می‌دهد. بنابراین شرایط فنی ضبط باید به شکلی استاندارد فراهم شود تا تصاویر اشکالات فنی پیدا نکنند.
سخنی با مدیران و تصمیم گیرندگان مراکز استانی :
اشکالات نورپردازی در برخی برنامه‌های داستانی با کمی اغماض و در نظر گرفتن شرایط سخت تولید شاید پذیرفته باشد, ولی در برنامه‌های تله‌تئاتر این مشکل اصلاً قابل قبول نیست. وجود آرامش نسبی هنگام ضبط، در اختیار داشتن امکانات فنی قابل قبول و نبود عوامل و فاکتورهای مزاحم صحنه‌ای در استودیو و ... همه باعث می‌شود که اشکالات نورپردازی در تله‌تئاتر, به هیچ وجه توجیه پذیرنباشد.
حضور همکاران با تجربه و مشورت با آنها, باعث ارتقاء کیفیت نورپردازی برنامه می‌شود. فیکس کردن نورها و ثبت موقعیت چراغ‌ها در کارهای زمان‌بر, ضروری است تا در صورت استفادة همزمان چند برنامه از استودیو, مشقت نورپردازی به حداقل برسد.
استفاده از فیلترها در صورت لزوم و استفاده از ابزار و تجهیزات افزودنی به امکانات موجود در استودیو, فاکتورهایی است که باید مورد توجه قرار گیرد. نورپردازی نیازمند زمان و صرف وقت کافی است و باید این امکان را به گروه نورپردازی داد. گاهی اوقات نمی‌توان امکانات در اختیار این گروه را از یک حداقلی کمتر کرد, زیرا عملاً امکان کار سلب می‌شود. تبادل تجربه و به روز شدن دانش همکاران در این زمینه ضروری است.
8ـ گریم
از آنجایی که گریم جزئی از وجود کاراکتر را تشکیل می‌دهد, یکی از حساس‌ترین عناصر هنری هر برنامة داستانی و نمایشی است. اغلب تله‌تئاترها در این بخش دچار اشکالات جدی هستند که به برخی از شایع‌ترین آنها اشاره می‌شود.
طراحی گریم کمتر بر اساس شخصیت‌پردازی صورت می‌گیرد.
اجرای گریم اغلب ضعیف است, به ویژه در ارتباط با بازیگران زن.
موارد مورد استفاده با کیفیت نیست.
گاهی گریم بسیار ابتدائی است و در خدمت اجرای جلوه‌های ویژة بصری و افزایش تأثیرگذاری نیست.
پیشنهاد
لازم به توضیح است که این اصل پایه و مهم در مورد گریم را همه همکاران می‌دانند که طراحی گریم برگرفته از طراحی شخصیت است. اما به شرطی که طراح گریم درک و تحلیل درستی از شخصیت داشته باشد, یا این‌که اساساً طراحی گریم به شکل حرفه‌ای و تعریف شدة آن وجود داشته باشد.
برای پرهیز از اشکالات موجود, باید برای گریم هر یک از شخصیت‌ها اتودهای مختلف آزموده شود و با مشورت کارگردان, بهترین طرح انتخاب شود. سپس طرح گریم منتخب به‌طور آزمایشی تست شود. البته همکاران محترم گریمور مراحل طرح و اجرای گریم را به خوبی می‌شناسند, اما پاره‌ای اشکالات فاحش در این بخش, توضیح واضحات را ناگزیر می‌سازد.
گاهی در طراحی گریم دقت و ایدة مناسب دیده می‌شود. اما اجرا ضعیف است. اجرای بی‌نقص گریم به اندازة طراحی آن اهمیت دارد. کسانی که با ابزار کار گریم آشنا هستند, باید بکارگیری ابزار و چگونگی اجرای گریم‌های پیچیده را بیاموزند, بعد از این مرحله, به عنوان گریمور در برنامه ایفای وظیفه نمایند. به لحاظ محدودیت و وجود برخی کمبودها, معمولاً اجرای گریم بازیگران زن اشکالات بیشتری دارد. مجریان گریم بانوان باید از مهارت و دانش کافی برخوردار شوند که با مقداری آموزش و حمایت, این مهم دست یافتنی است. همکاران باید توجه نمایند که گریم با آرایش تفاوت دارد.
از طرفی در بعضی مواقع, گریم بازیگران بر اساس معیارهای تئاتر صحنه‌ای انجام می‌شود؛ هر چند تله‌تئاتر بسیار وام‌دار نمایش صحنه‌ای است ولی ماهیتی تلویزیونی دارد. لذا به تبع سایر عناصر, گریم نیز باید مناسب عرضه در مدیوم تلویزیون باشد. ریش و سبیل براق، خطوط چهرة پر رنگ شده و ... اصلاً مناسب یک تله‌تئاتر نیست. هم جنس مواد مصرفی و هم نوع اجرای گریم باید به باور‌پذیری و واقع‌نمایی طرح گریم کمک نماید.
استفاده از برخی مواد مضر, سلامتی بازیگران را مورد مخاطره قرار می‌دهد. استفاده از برخی چسب‌ها نیز موجب بروز حساسیت و بیماری پوستی می‌شود. بنابراین, باید حتماً از مواد مصرفی استاندارد استفاده نمود. گاهی مشاهده می‌شود نقاط حساس صورت مثل اطراف چشم‌ها معمولاً جهت افزایش سن بازیگر با قشری از چسب پوشیده می‌شود. برای افزایش سن باید راهکار مناسب و لوازم و مواد استاندارد را اختیار نمود. بهره‌گیری از کتب تخصصی و پیگیری دست‌آوردهای جدید می‌تواند تا حدودی راهگشا باشد.
نکته‌ای که همکاران گریمور باید توجه داشته باشند, این است که برای تأثیرگذاری بیشتر یک تله‌تئاتر و ایجاد جذابیت برای مخاطب, باید تلاش نمود در صورت امکان وقایع اتفاقیه باور پذیر و واقعی جلوه نماید. در اجرای جلوه‌های خاص بصری, گریم یک رکن اساسی است. گریمور باید از تکنیک‌های طراحی و اجرای جلوه‌های ویژة بصری به ویژه مواردی که روی صورت و اندام بازیگر اتفاق می‌افتد, آگاه باشد تا بتواند در موقع لزوم مسئول این بخش از برنامه را یاری نماید. در این خصوص فیلم‌های آموزشی وجود دارد که برای تقریب به ذهن, این موضوع مفید است. به هر حال, هر گونه نقص در طرح واجرای گریم باعث جلب توجه مخاطب و پرش حسی در او می‌شود. تماشاگران عادی هم تفاوت بین یک گریم تصنعی با یک گریم واقع‌‌گرا را به راحتی تشخیص می‌دهند.
سخنی با مدیران و تصمیم گیرندگان مراکز استانی :
کارگردان‌های جوان و کم‌تجربه در اجرای متون نمایشی دچار ضعف‌های نسبی هستند. و این واقعیتی است که باید پذیرفت. حال اگر قرار باشد صحنه‌ای از متنی در مکان‌های شلوغ نظیر خیابان و مدرسه و غیره ضبط شود, سختی کار برای این عزیزان چند برابر می‌شود. محدودیت‌های زمانی و بودجه‌ای و ایاب و ذهاب، سختی کار پذیرائی گروه و هماهنگی با طلوع و غروب خورشید و بسیاری محدودیت‌ها و مشکلات دیگر, دست به دست هم می‌دهند و برآیند سنگین آنها بر دوش گروه تولید ـ به ویژه کارگردان و تهیه کننده ـ سنگینی می‌کند و نتیجه‌ای جز افت کیفیت برنامه‌های داستانی ندارد.
آیا بهتر نیست مرکز ثقل تولید برنامه‌های داستانی و نمایشی در قالب تله‌تئاتر قرار گیرد که در استودیو و داخل مرکز ضبط میشوند که تمام محدودیت‌های فوق‌الذکر در آنها یا به کلی حذف می‌شود یا به کنترل عوامل تولید درمی‌آید اگر هدف از تولید برنامه ارائة آثار فاخر، پر محتوا و دارای پیام ارزشمند, است تله تئاتر در جهت دستیابی به این هدف, از قابلیت‌های فراوانی برخوردار است.
گوزل وبلاگونان تشکر الیرم
از تهران!!!